قتل تیمورتاش به دستور رضاشاه +تصاویر

تاریخ سیاسى ایران نام رجال زیادى را در خاطر دارد که هر یک در جلوس یک دیکتاتور به تخت سلطنت نقش آفرین بودند و بعد از تحکیم پایه هاى سلطنت، خود جزء اولین قربانیان تاج و تخت خود ساخته قرار گرفتند و بدون شک از خیل این رجال نام عبدالحسین تیمورتاش وزیر دربار سال هاى نخستین سلطنت رضاشاه بیش از سایرین خودنمایى مى کند.

وزیر مقتدرى که پس از عزل و دو بار محاکمه به اتهام هاى مالى و تحمل ۹ ماه حبس سرانجام در روز نهم مهر سال ۱۳۱۲ در زندان قصر به قتل رسید، جنازه اش تا چند ماه در ابن بابویه ماند، بدون اینکه کسى جرات دفن آن را داشته باشد و بعد از چند ماه بدون حضور اعضاى خانواده که در این زمان به دستور رضاشاه در تربت حیدریه در تبعید به سر مى بردند، بدون سروصدا در امامزاده عبدالله دفن گردید.

پرواضح است که معیار تمایز و برجستگى این خانزاده خراسانى از خیل رجالى که وصف شان در ابتداى بحث رفت، در میزان خدمت فراوان او به کشور نیست، هر چند که نمى توان منکر برخى خدمات او شد. اما اگر این ملاک مدنظر مى بود؛ نام میرزا تقى خان امیرکبیر در صدر این رجال قرار مى گرفت، لیکن وجود چند فاکتور باعث این خودنمایى مى شود.

^{ورود به مسکو برای مذاکرات ۱۹۲۶}

اول شخصیت تقریباً منحصر به فرد تیمورتاش است که در بین رجال سیاسى کمتر مى توان سراغ گرفت. فى الواقع شخصیت او جمع اضداد بود و ابعاد مثبت و منفى شخصیت او هر یک در اوج بودند.

من باب مثال تیمورتاش همان قدر که در عیاشى و شهوترانى شهره است، به طورى که دکتر قاسم غنى در خاطرات خود از اعتیاد او به الکل و قمار سخن مى گوید و غرایز جنسى تیمورتاش را همه حیات او تلقى مى کند و این موضوع را به حدى افراطى مى داند که مى گوید: «هرکس شکى در مباحث فروید دارد، تیمورتاش مشکلات علمى او را برطرف مى سازد.»

^{سفر تیمورتاش به اروپا}

اما در همان مرجع از قول قاسم غنى از تسلط بسیار خوب او بر کارها مى شنویم۱ و در مکاتبات سررابرت کلایو- وزیر مختار انگلیس در ایران- بار ها از ساعات کارى زیاد تیمورتاش مى شنویم و حتى در جایى کلایو میزان کار شبانه روزى تیمورتاش را در حدى توصیف مى کند که یک وزیر اروپایى حتى تصورش را هم نمى تواند بکند و در ادامه مى گوید این در حالى است که تیمورتاش منشى مخصوص هم ندارد و تمام نامه هایى را که به من مى نویسد یا خودش تایپ مى کند یا همسرش و این کار ها را هم اغلب در نخستین ساعات بعد از نصف شب انجام مى دهد. ۲

اما دومین دلیل زنده ماندن یاد تیمورتاش خونخواهى دختر دردانه اش است. خانم ایران تیمور تاش که جسارت و فراست را به کمال از پدر ارث برده بود و از زمان قتل پدر در زندان کینه خاندان پهلوى را به دل نشاند و درست هشت سال بعد از مرگ پدر- سال ۱۳۲۰ و اشغال ایران توسط متفقین- که توانست تبعید را پایان دهد، به خونخواهى پدر دست به انتشار روزنامه زد که در آن برخى دست نوشته هاى پدرش را به چاپ سپرد به سوداى یافتن قاتل پدر راهى عراق شد.

پزشک احمدى را در قیافه اى مبدل شناسایى کرد، توانست او را به ایران منتقل کند و به یارى محاکماتى که شاه پسر براى جبران عملکرد پدر ترتیب داده بود، توانست انتقام خود را از او بگیرد و به همین ترتیب تا سال هاى سال به فکر انتقام از عوامل قتل پدر بود و جالب اینجا است که تا پایان حیات خویش به عکس برخى برادرانش هرگز به خاندان پهلوى روى خوش نشان نداد.

سومین و مهمترین دلیلى که یاد تیمورتاش را نسبت به دیگر رجال سیاسى طیف فوق الذکر برجسته تر نگه مى دارد، ابهامى است که در پروسه سقوط او وجود دارد و هنوز روایت واحدى در مورد علت مغضوب شدن تیمورتاش نزد رضاشاه وجود ندارد.

گروهى عقیده دارند که تیمورتاش با روس ها سر و سرى داشته و در این بین گفته هاى بوریس باژانف را مدرک قرار مى دهند. باژانف یکى از کمونیست هاى وفادار به حزب به شمار مى رفت که بعد از انقلاب به دنبال ورود به حزب مدارج سیاسى را به سرعت طى کرد و به مشاغل مهمى از جمله دستیارى استالین رسید، اما بعد از آگاهى از سیاست هاى پشت پرده حزب تصمیم به فرار از شوروى گرفت و در سال ۱۹۲۸ از طریق ایران و هندوستان به فرانسه رفته و پناهنده شد و شروع به چاپ خاطراتش به شکل مقالاتى کرد که نهایتاً در سال ۱۹۸۳ خاطرات خود را به صورت کتابى تدوین و منتشر کرد.

او در این کتاب تیمورتاش را جاسوس شوروى معرفى کرده و ادعا دارد که این موضوع را به اطلاع رضاشاه هم رسانیده بوده است.۳ البته غیر از او آقابیگ اف نیز در کتاب خود درباره تیمورتاش چنین مى نویسد: «معتقدم او (تیمورتاش) تنها کسى است که مى تواند کلیه نظرات سیاسى اقتصادى شوروى را تامین کند.»۴

به گفته این گروه رضاشاه زمانى که در جریان اینگونه روابط تیمورتاش قرار گرفت او را عزل کرد.

اما روایت دیگر حاکى از آن است که عامل اصلى نگرانى رضاشاه این بوده است که پس از مرگش با وجود شخصیت توانا، مقتدر و بلندپروازى مثل تیمورتاش، ولیعهد شانسى براى رسیدن به سلطنت نخواهد داشت و بنابراین آمادگى کنار گذاشتن او را داشته است.

دشمنى گروهى از رجال داخلى و بدگویى هاى مداوم آیرام (رئیس کل نظمیه) نیز به بدبینى شاه دامن زده و سرانجام باعث سقوط تیمورتاش شده است.

اما روایت سومى هم حکایت از توطئه انگلیسى ها در شکراب کردن رابطه بین شاه و وزیر دربارش دارد. این عده از سرسختى تیمورتاش در برابر خواست هاى انگلیسى ها در ماجراى تعیین تکلیف امتیاز دارسى سخن به میان مى آورند و اعتقاد دارند که رجال سیاستمدار انگلیسى به وسیله نگاشتن مقاله اى در روزنامه تایمز لندن (که در آن تعمداً شخصیت سیاسى تیمورتاش در مقابل رضاشاه بزرگ جلوه داده شده بود) ۵ سعى بر برآشفتن شاه داشته  اند.

در هر حال بر فرض قبول هر یک از فرض هاى بالا نتیجه قطعى این است که تمام پروسه سقوط تیمورتاش در آن ۱۳۰ روز که او در خارج از کشور بود شکل گرفت و درست زمانى که در کنار موسولینى، استالین و مارشال هیندنبورگ عکس یادگارى مى گرفت در تهران مقدمات سقوط او فراهم مى شد و چه بسا اگر به دست تقدیر زندگى سیاسى او تنها هشت سال دیگر دوام مى آورد، بعد از جنگ جهانى دوم سرنوشت دیگرى براى ایران رقم مى خورد.

پى نوشت:
^{۱- یادداشت هاى دکتر قاسم غنى، زندگى من، ج۱ صص ۱۵۶ و ۱۵۷
۲- صعود و سقوط تیمورتاش، جواد شیخ الاسلامى، (صفحات ۹۵ ، ۱۳۱ و ۱۳۷)
۳- خاطرات بوریس، باژانف، مترجم دکتر عنایت الله رضا، ناشر: شرکت نشر گفتار
۴- زندگینامه رجال و مشاهیر ایران، تالیف حسن مرسلوند، ص ۳۲۴
۵- روزنامه تایمز شماره نهم ژانویه ،۱۹۳۳ ص ،۱۱ ستون اول.
*روزنامه شرق ۱۳۸۴}